(Τρίτη, 13 Ιουνίου 2017, Κτίριο «Κωστή Παλαμά» στην Αθήνα)
Μέσα σε μια κατάμεστη αίθουσα παρουσιάστηκε στις 13 Ιουνίου 2017 το βιβλίο του Καθηγητή Νέστορα Κουράκη για τον αρχαιοελληνικό πολιτισμό. Για το βιβλίο προέβησαν σε ενδιαφέρουσες εισηγήσεις ο Υφυπουργός Παιδείας Κώστας Ζουράρις, ο ομότιμος Καθηγητής Γλωσσολογίας Χριστόφορος Χαραλαμπάκης και η Δημοσιογράφος Σοφία Τσίπα, ενώ στο τέλος της εκδήλωσης απηύθυνε χαιρετισμό και ο συγγραφέας. Την εκδήλωση συντόνισε ο εκδότης του βιβλίου και Δημοσιογράφος Χρ. Ζαμπούνης, εκ μέρους των εκδόσεων «Φερενίκη». Ακολουθούν τα απομαγνητοφωνημένα πρακτικά της παρουσίασης του βιβλίου:
«Το πιο δύσκολο πράγμα σήμερα είναι να είσαι απλός»
Χρ. Ζαμπούνης. Τον κ. Κουράκη τον γνώρισα ως Δικηγόρο του Τιερρύ Ρουσσέλ και της κόρης του Αθηνάς Ωνάση το 1997. Η πρώτη εντύπωσις ήταν λαμπρά. Χρειάστηκε να περάσουν περίπου 20 χρόνια για να συναντηθούμε επί τη ευκαιρία της γεννήσεως του εγγονού του. Και εκεί μου εξεδήλωσε την επιθυμία του να γράψει ένα βιβλίο για την αρχαία Ελλάδα, ούτως ώστε να εξηγήσει στο πρώτο του εγγόνι το θαύμα της αρχαίας Ελλάδος. Και είναι αυτό το βιβλίο σήμερα που συγκεντρωθήκαμε για να τιμήσουμε. Και θα κλείσω με μία φράση έτσι λίγο οσκαρουαλδική, με λίγη παραδοξολογία: «Το πιο δύσκολο πράγμα σήμερα είναι να είσαι απλός». Διαβάζοντας το βιβλίο το οποίο είχε την καλοσύνη να μου δωρίσει προχθές σ’ ένα γεύμα ο Καθηγητής, ένα βιβλίο εξ οκτακοσίων περίπου σελίδων για την Παραβατικότητα των Ανηλίκων, παρετήρησα ότι είχε 70 σελίδες βιβλιογραφία. Και διερωτώμαι: Για να γράψει ένα βιβλίο 50 σελίδων, τι βιβλιογραφία πρέπει να είχε για το αρχαίο ελληνικό θαύμα. Ένα χειροκρότημα παρακαλώ στον Καθηγητή Νέστορα Κουράκη.
Θα σας παρουσιάσω τους ομιλητάς, ξεκινώντας από τις κυρίες. Είναι η δεσποινίς Σοφία Τσίπα. Είναι κατ’ αρχάς ποιήτρια. Εχει γράψει μια ποιητική συλλογή την οποία σας συστήνω να διαβάσετε. Την εξέδωσε σε άλλο εκδοτικό οίκο, αλλά τη δεύτερη ποιητική συλλογή θα έχουμε τη χαρά να την εκδώσουμε εμείς. Και είναι ακόμη δημοσιογράφος, μπορεί να τη βλέπετε στην τηλεόραση του Σκάι, στην καθημερινή εκπομπή «Σκάι στις Τρεις». Τα Σαββατοκύριακα έχει δική της εκπομπή στις 2:30 το μεσημέρι, την “All About Art”.
Τον Καθηγητή Χριστόφορο Χαραλαμπάκη μπορεί να τον είδατε όπως εγώ το μεσημέρι στην τηλεόραση του ΟΤΕ TV, στην εκπομπή «Γι’ αυτούς που τόλμησαν», με αφιέρωμα στον Μανόλη Τριανταφυλλίδη. Είναι ομότιμος Καθηγητής Γλωσσολογίας στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών και βαθύς μελετητής του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού.
Ο τελευταίος ομιλητής, αλλά πολύ σπουδαίος σε σημασία είναι ο Υφυπουργός Παιδείας και αδελφός εν ΠΑΟΚ, Κώστας Ζουράρις, λάτρης του Θουκυδίδη.
Το πάνελ των ομιλητών. Από αριστερά, ο Καθηγητής κ. Χριστόφορος Χαραλαμπάκης, η Δημοσιογράφος κ. Σοφία Τσίπα, ο Υφυπουργός Παιδείας κ. Κώστας Ζουράρις και ο συγγραφέας κ. Νέστωρ Κουράκης, την ώρα που απευθύνεται στο κοινό.
«Μια πολύ προσεγμένη έκδοση»
Σοφία Τσίπα. Κυρίες, Κύριοι και πολύ θα ήθελα να πω «αγαπητά μας παιδιά», αλλά δεν βλέπω πολλά παιδιά. Κι αυτό το σχολιάζω διότι έχουμε να κάνουμε με ένα βιβλίο που θέλει να προσεγγίσει τα παιδιά, εξηγώντας στα παιδιά τον Αρχαιοελληνικό Πολιτισμό. Με περισσή χαρά σας υποδεχόμαστε σήμερα στην παρουσίαση του πολύ ενδιαφέροντος νέου βιβλίου του Καθηγητή κ. Νέστορα Κουράκη, με τίτλο «το Αίνιγμα της Αρχαίας Ελλάδας», μια πολύ προσεγμένη έκδοση, σ’ ένα κτίριο που είναι κόσμημα στο κέντρο της Αθήνας, στο υπέροχο αυτό νεοκλασικό κτίριο που φέρει το όνομα του ποιητή Κωστή Παλαμά.
Τον κ. Κουράκη μπορεί να μην τον γνωρίζω καλά προσωπικά. Βέβαια τον γνωρίζω ως διακεκριμένο εγκληματολόγο και τον γνωρίζω μέσα από τις αφηγήσεις φοιτητών του. Οντας φοιτήτρια είχα πολλούς φίλους, πολλές παρέες από τη Νομική Σχολή Αθηνών. Επομένως, μου άρεσε να ακούω τις αφηγήσεις τους και μου έλεγαν πάντα για μια πολυσχιδή προσωπικότητα, για έναν καθηγητή που απολάμβαναν να ακούν στο αμφιθέατρο, για ένα πολύ συμπαθή άνθρωπο. Σημείωναν πάντα ότι ήταν πολύ καλοντυμένος και κάποια φοιτήτριά του μάλιστα τον είχε παρομοιάσει με σχεδιαστή μόδας από το Μιλάνο!…
Να καλωσορίσω τους κυρίους δίπλα μου. Τον Υφυπουργό Παιδείας κ. Κώστα Ζουράρι, τον κ. Χριστόφορο Χαραλαμπάκη, ομότιμο Καθηγητή Γλωσσολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, τον εκδότη κ. Χρήστο Ζαμπούνη και, βέβαια, τον συγγραφέα, τον κ. Νέστορα Κουράκη, Καθηγητή Εγκληματολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών.
«Ένα πολύτιμο εγχειρίδιο, το οποίο θα έπρεπε να προσφέρεται και να διδάσκεται ως έχει στους μαθητές»
«Το Αίνιγμα της Αρχαίας Ελλάδας», λοιπόν, ένα πολύτιμο εγχειρίδιο, στο οποίο με προσηνή τρόπο ο Νέστωρ Κουράκης εξηγεί στα παιδιά, και όχι μόνο στα παιδιά, τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό κάτω από ένα πρίσμα που φανερώνει το πώς, δηλαδή υπό ποιες συνθήκες δημιουργήθηκε αυτό που ονομάζουμε «Το Θαύμα του αρχαίου Ελληνικού Κόσμου», αλλά και το γιατί. Γιατί οι αρχαίοι Ελληνες κατάφεραν μέσα από τον πολιτισμό τους να κατακτήσουν ολόκληρο τον κόσμο. Ποιες ήταν οι συγκυρίες, αλλά και πώς είχαν δομήσει το σύστημά τους, ώστε να προκύψουν οι συγκυρίες. Διότι πολλές φορές κατηγορούμε τη μοίρα μας, αλλά η άποψή μου είναι ότι εμείς είμαστε αυτοί που καθορίζουμε τη μοίρα μας. Ένα πολύτιμο εγχειρίδιο το οποίο θα έπρεπε να προσφέρεται και να διδάσκεται –είναι μαζί μας και ο Υφυπουργός Παιδείας- ως έχει στους μαθητές, όχι με στόχο, όμως, την αναβίωση ενός ένδοξου παρελθόντος που φέρουμε, αλλά ως ερέθισμα, ώστε τα παιδιά να αντλήσουν δημιουργική έμπνευση. Διότι ένα βιβλίο υπηρετεί τον σκοπό του, όχι μόνο όταν παραθέτει πληροφορίες, για το τι συνέβαινε κάπου, κάπως, κάποτε, αλλά και όταν οδηγεί σε περαιτέρω συλλογισμούς και σε νέες σκέψεις.
«Καταφέρνει να παρουσιάζει την ουσία της κλασικής μας κληρονομιάς»
Και νομίζω πως ο κ. Κουράκης έχει μια τέτοια δύναμη γραφής, ώστε να το πετυχαίνει αυτό απόλυτα. Εν πρώτοις, λοιπόν, καταφέρνει να μας παρουσιάζει την ουσία της κλασικής μας κληρονομιάς μ’ ένα τρόπο εύληπτο, μ’ ένα τρόπο τεκμηριωμένο, μ’ ένα λόγο καλά ζυγισμένο, ώστε να σε κρατά από την αρχή μέχρι το τέλος. Μιλά για την Πολιτική, την Ηθική, την Επιστήμη, την Τέχνη και πώς η Τέχνη ήταν ενταγμένη στις ζωές των ανθρώπων και όλων των κοινωνικών στρωμάτων. Δηλαδή δεν ήταν κάτι το οποίο απευθυνόταν μόνο σε πλούσιους, αλλά και στους φτωχούς, σ’ όλα τα κοινωνικά στρώματα. Και είχαν τη δυνατότητα να προσεγγίσουν την Τέχνη μέσα στην καθημερινότητά τους, δεν ήταν δηλ. η Τέχνη κάτι απόμακρο. Μιλάει ακόμη για το πώς οι Ελληνες κατάφεραν να ξεπεράσουν τον αγώνα της επιβίωσης και να δημιουργήσουν πολιτισμό, πώς εξασφάλισαν την εθνική τους ελευθερία, αλλά και την πνευματική τους ελευθερία, πώς κατάφεραν τη μη υποταγή τους και πώς απέκτησαν τη δυνατότητα αμφισβήτησης στις αλήθειες που τους παραδόθηκαν, πώς οδηγήθηκαν στις έννοιες μέτρο και ισορροπία, πώς τοποθέτησαν ως επιδίωξή τους την αριστεία και την αρετή, προσπαθώντας να υποτάξουν τα πάθη τους και να δημιουργήσουν αυτή τη λεγόμενη «απάθεια» των Στωικών, δηλ. να στεκόμαστε μακριά από τα πάθη μας. Πώς έθεσαν τις βάσεις των επιστημών, αλλά και του πολιτισμού, δίνοντας τα φώτα σε παγκόσμιο επίπεδο.
«Εχει ένα τρόπο γραφής γνήσιο, ανεπιτήδευτο, που “κρατάει” τον αναγνώστη»
Και τώρα θα μου πείτε: «Τι θέλει η αλεπού στο παζάρι;». Ο Νέστωρ Κουράκης είναι ένας διακεκριμένος καθηγητής εγκληματολογίας της Νομικής Σχολής Αθηνών. Γιατί μπλέκεται με αυτά; Θα μπορούσε κάλλιστα να περιοριστεί στην εκπόνηση των συγγραμμάτων του, στα όρια της επιστήμης του. Δεν το κάνει όμως αυτό. Διότι μέσα του, αυτό που αντιλαμβάνομαι εγώ και απ’ αυτό που διαβάζω, είναι ότι το «τέρας» επαγρυπνά και βρυχάται. Παράλληλα με την επιστήμη του, βλέπουμε ότι έχει την ανάγκη να απευθυνθεί σε ένα ευρύτερο σύνολο, και στην προκειμένη περίπτωση σ’ ένα κοινωνικό σύνολο που πάσχει -διότι βρισκόμαστε στην Ελλάδα της κρίσης- και δη στα παιδιά. Το να γράφεις κάτι που απευθύνεται στους νέους είναι πολύ δύσκολο. Και ο κ. Κουράκης έχει ένα τρόπο γραφής γνήσιο, ανεπιτήδευτο, που «κρατάει» τον αναγνώστη και δη τον νέο αναγνώστη, τον απαιτητικό αναγνώστη. Τολμά και μπαίνει σε ξένα χωράφια, διότι η αγάπη του για την αρχαιότητα και η εμπεριστατωμένη γνώση του είναι εμφανής, όπως και η αγωνία του να εκμεταλλευτεί τη γνώση του παρελθόντος και να τη μεταδώσει μ’ ένα τρόπο, ώστε αυτή να είναι χρήσιμη. Κι’ έτσι, μ’ έναν πολύ κατανοητό και επεξηγηματικό τρόπο μιλά για τα πνευματικά επιτεύγματα του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού και ταυτόχρονα μας φωνάζει «ξυπνήστε» από τον λήθαργο στον οποίο βρίσκεστε, γιατί οι μέρες είναι πονηρές. Διότι αυτή είναι η αγωνία του πνευματικού ανθρώπου που δεν αναπαύεται. Και η γνώση είναι ο φακός που θα μας οδηγήσει στην άκρη του τούνελ.
«Το παρελθόν αξίζει εάν μπορεί να γίνει παρόν»
Θυμάμαι μια φράση του Κίρκεγκωρ που έλεγε ότι το παρελθόν αξίζει εάν μπορεί να γίνει παρόν. Και ερωτώ: Μπορεί να γίνει παρόν; Ενας άνθρωπος που δεν γνωρίζει το παρελθόν του, δεν είναι, άραγε, ένας άνθρωπος εν τρικυμία στο μέλλον; Ζούμε σε βάρβαρους καιρούς, γυρνοβολάμε λίγο σαν χαμένοι και δεν ξέρουμε από πού να πιαστούμε. Είναι κατά κάποιο τρόπο σαν ένα παλιρροϊκό κύμα να μας έχει σκεπάσει και περιμένουμε να δούμε, όταν θα αποτραβηχτεί, τι θα έχει απομείνει από αυτά που ξέρουμε και τι θα έχει εξαφανιστεί. Το ξέρουμε όλοι, ότι ο παλιός κόσμος έχει τελειώσει, ότι έχει πεθάνει, και αυτό το βλέπουμε όχι μόνο στην Ελλάδα, αλλά και σε ευρωπαϊκό, σε παγκόσμιο επίπεδο. Το θέμα είναι το «νέο». Ποιο είναι το νέο; Προσπαθούμε να το σκεφτούμε, προσπαθούμε να το φανταστούμε. Νιώθουμε ότι δεν πατάμε σε ένα στέρεο έδαφος, αλλά πιστεύω ότι αυτό δεν θα κρατήσει για πάντα. Ελπίζω ότι πολύ γρήγορα θα νιώσουμε ότι κάτι καινούργιο έρχεται, ότι το καινούργιο γεννάται και θα το πιστέψουμε. Και αυτό θα ηρεμήσει την ψυχή μας.
«Στον κύκλο που κάνει η οικονομική ζωή, ό,τι χάνεται ξανακερδίζεται»
Ενας από τους σπουδαιότερους οικονομολόγους του 20ού αιώνα, ο Τζών Κέυνς, στο τέλος της δεκαετίας του ’30, όταν το κραχ είχε οδηγήσει τον κόσμο στη Μεγάλη Υφεση, είχε πει ότι οι άνθρωποι δίνουν υπερβολικά μεγάλη σημασία στις οικονομικές διαστάσεις της οικονομικής κρίσης. Μπορώ να σας βεβαιώσω, έλεγε, ότι αυτές είναι ασήμαντες. Διότι στον κύκλο που κάνει η οικονομική ζωή, ό,τι χάνεται, ξανακερδίζεται. Τα εισοδήματα που χάνονται, ξαναδημιουργούνται, οι δουλειές που χάνονται, ξαναδημιουργούνται. Αρα, η οικονομική διάσταση μιας οικονομικής κρίσης είναι εντελώς ασήμαντη. Το σημαντικό είναι, όταν οι κρίσεις διαρκούν καιρό, τότε δεν αφορούν μόνο την οικονομία. Αρχίζουν να αφορούν και τα πιο σημαντικά πράγματα στη ζωή των ανθρώπων. Και αυτά ποια είναι; Είναι ο πολιτισμός και η δημοκρατία. Το χειρότερο, δηλ., σε μια κρίση, δεν είναι οι συνέπειες της κρίσης στην οικονομική μας καθημερινότητα, η ανεργία, οι επιχειρήσεις που κλείνουν, τα εισοδήματα που εξατμίζονται… Όλα αυτά θα ξαναδημιουργηθούν. Το πιο σημαντικό είναι το ότι οι άνθρωποι χάνουν πολλές φορές την ικανότητα να ζουν μαζί, να συνδιαλέγονται, να συνυπάρχουν όντας διαφορετικοί, και να λύνουν τις διαφορές τους με τον καλύτερο τρόπο, τον τρόπο της δημοκρατίας. Αν αφήσουμε την κρίση, λοιπόν, να καταστρέψει ό,τι κατακτήθηκε, όχι σε επίπεδο οικονομίας, αλλά σε επίπεδο πολιτισμού, σε επίπεδο δημοκρατικής συνύπαρξης, διαλόγου, σκέψης, τότε η κρίση μάς έχει νικήσει. Αν όμως δεν το επιτρέψουμε αυτό –και σε αυτό θα μας βοηθήσουν η γνώση, ο πολιτισμός, η αγάπη για το παρελθόν, και πώς το παρελθόν μπορεί να γίνει παρόν και μέλλον μας-, τότε νομίζω πως η κρίση πολύ σύντομα θα νικηθεί.
Και θέλω να κλείσω λέγοντας ότι ο κ. Κουράκης τελειώνει τον πρόλογό του σημειώνοντας ότι «Θα θεωρήσω πως η προσπάθειά μου πέτυχε, εάν οι γονείς διαβάσουν το βιβλίο μαζί με τα παιδιά τους και τους εξηγήσουν με παραστατικό τρόπο τα νοήματά του». Κύριε Κουράκη, σας το εύχομαι με όλη μου την καρδιά.
Μια άποψη του ακροατηρίου. Διακρίνονται στην πρώτη σειρά οι Δημοσιογράφοι κ.κ. Γιάννης Μαρίνος και Κώστας Κόλμερ, οι Καθηγητές κ.κ. Πέτρος Παραράς και Αργύρης Καρράς, και ο Εισαγγελέας Αρείου Πάγου ε.τ. κ. Ιωάννης Τέντες.
Να δώσουμε τον λόγο στον κ. Κώστα Ζουράρι.
«Ένα από τα ωραιότερα βιβλία που έχω δει τα τελευταία χρόνια»
Κώστας Ζουράρις. Εγώ πρώτα-πρώτα, επειδή ακριβώς δεν αγάπησα ποτέ αυτή τη γραμμική, παρατακτική έκθεση των νοημάτων, θέλω να αρχίσω μ’ ένα επιφώνημα χαράς, μ’ ένα θαυμασμό. Και θέλω να αναφέρω ονόματα. Εχουμε στα χέρια μας ένα από τα ωραιότερα βιβλία που έχω δει τα τελευταία χρόνια. Και επειδή, εγώ, έχω μια σχέση με το βιβλίο και είμαι προσεκτικός αναγνώστης, όταν το πήρα στα χέρια μου έμεινα έκθαμβος, σε τέτοιες στιγμές της οικονομικής κρίσεως, σε τέτοιες στιγμές σχετλιασμού, μιζέριας κ.λπ. Και θέλω πρώτα-πρώτα να συγχαρώ τους αγνώστους μου συντελεστές αυτού του βιβλίου ως προς τον σχεδιασμό εκδόσεως (Νίκος Μαχίκας) και τον σχεδιασμό του εξωφύλλου (Ασπάσιος Χαρωνιτάκης). Και βεβαίως, εξεχόντως και προεχόντως, τον φίλο μου Χρήστο Ζαμπούνη, διότι είναι ο εκδότης. Και μετά, ας έρθω και στον συγγραφέα. Το επιφώνημα εδώ είναι το εξής: Βρε Νέστορα, Τι ωραίο βιβλίο έγραψες! Τι να πω παραπάνω; Είπε μια στιγμή ο Χρήστος, και έχει μεγάλη σημασία γιατί το επεσήμανε, πόσο δύσκολο είναι το συμπίλημα, η σύντμηση, οι περικοπές, το να γενικεύεις και να συντομεύεις. Ειδικά σε αυτό τον ωκεανό του ελληνικού πολιτισμού, είναι εκπληκτικό πώς κατόρθωσε ο Νέστωρ να πει αυτά που είπε, για παιδιά, και μάλιστα να χωρέσει μέσα σε αυτό το μικρό βιβλίο ουσιαστικά όλη την αρχαία ελληνική γραμματεία και την προσέγγιση στον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό, μέχρι δηλ. την έλευση του Χριστού.
«Δεν αδικεί ποτέ την πραγματική μας σχέση με την παράδοση»
Εκείνο που μου έκανε εντύπωση είναι και το εξής: Στην κατ’ ανάγκην αυτή συμπιληματογραφία, η οποία έχει να κάνει υποχρεωτικά με περικοπές και με συντμήσεις, η φράση η οποία έχει το ελάττωμα της συντομίας, δεν αδικεί ποτέ την πραγματική μας σχέση με την παράδοση, όπως μας την έδωσαν τα κείμενα και η ζώσα μαρτυρία από τη μουσική και όλες τις τέχνες που βρίσκονται εδώ. Εάν το πάρετε στα χέρια σας, να ξεκινήσετε και να θαυμάζετε τις φωτογραφίες, οι οποίες περιγράφουν, έχουν αγγεία, έχουν κύλικες. Υπάρχουν ακόμη αποσπάσματα από έργα, π.χ. από Αίσωπο, από την Αρβελέρ. Αυτά, βέβαια, είναι τα δικά μου θέματα τα τελευταία 60 – 70 χρόνια, και νόμιζα ότι εγώ τα ξέρω όλα αυτά. Όμως δεν είναι έτσι. Δεν είναι τόσο το ότι διαπίστωσα ότι δεν ξέρω μερικά πράγματα, τα οποία τα έμαθα από την επιλογή που έκανε ο Νέστωρ. Είναι κυρίως ότι με βοήθησε πολλές φορές, με αυτήν την πύκνωση που επέτυχε, να καταλάβω πού είναι το «κουμπί», πού είναι δηλ. ακριβώς το σημείο όχι τομής, αλλά τι διακυβεύεται.
«Πώς τα κατάφερες βρε Νέστωρ;»
Και θα μείνω -και τελειώνω, διότι θα ήθελα να τον ακούσω-, σε κάτι το οποίο χρόνια με ταλαιπωρεί και χρόνια το λέω, διότι δυστυχώς αυτή η προσέγγιση η παρατακτική των Δυτικών δεν το λέει καθαρά, δεν μπορεί να το πει, διότι μπερδεύονται, διότι είναι μονοφυσίτες. Ελληνικά ως γλώσσα, μπορεί να ξέρουν καλύτερα από μένα. Τι όμως δεν καταλαβαίνουν; Την «τύφλα» τους. Δεν καταλαβαίνουν το τραγικό, διότι η Δύση δεν έχει το ιλαροτραγικό, έχει το δραματικό. Δεν καταλαβαίνουν το υπερβατικό και κυρίως δεν καταλαβαίνουν αυτό στο οποίο μας βοηθάει πάρα πολύ η τραγωδία και η κωμωδία και μετά όλη η υμνογραφία: Το αποφατικόν. Οι Ελληνες είμαστε αποφατικοί. Εχετε προσέξει ότι ένα από τα αγαπημένα ρήματα του Αριστοτέλη, είναι το «ενδέχεται». Με το ενδέχεται δεν πας μακριά ή πας πολύ μακριά. Δηλαδή σου διδάσκει το κατά προσέγγιση, το περίπου, το ίσως, το στρεπτόν και στρεβλόν πολλές φορές των ανθρωπίνων και επομένως αυτό το επέτυχε ο Νέστωρ και θα ήθελα να μου δώσει και τη συνταγή! Πώς τα κατάφερες βρε Νέστωρ; Αυτά.
«Το βιβλίο είναι πράγματι σημαντικό»
Χριστόφορος Χαραλαμπάκης. Συγκινημένος είμαι κι’ εγώ πραγματικά για την αποψινή παρουσίαση ενός εξαίρετου έργου ενώπιον τόσο εκλεκτού ακροατηρίου. Κύριε Υφυπουργέ, Κυρίες και Κύριοι Συνάδελφοι, Κυρίες και Κύριοι, Το βιβλίο που παρουσιάζουμε απόψε εδώ είναι πράγματι σημαντικό. Θα προσπαθήσω χωρίς συναισθηματισμούς και τη φιλική σχέση που με συνδέει με τον κ. Καθηγητή, να πω σε τι συνίσταται η ιδιαιτερότητά του νέου του πονήματος. Το 2011 μας βράβευσε και τους δύο δίπλα-δίπλα ο Σύνδεσμος Κρητών Επιστημόνων για τη συνολική προσφορά μας στην επιστήμη και την κοινωνία. Εδώ και τριάντα χρόνια παρακολουθώ το έργο του καθώς είμαστε συνάδελφοι στο ίδιο Πανεπιστήμιο. Έχουμε κρητική καταγωγή και είμαστε γερμανοσπουδασμένοι και οι δύο. Δεν είναι λίγο πράγμα να γράψεις διδακτορικό στο ποινικό δίκαιο σε νεαρότατη ηλικία στο κορυφαίο Πανεπιστήμιο του Φράιμπουργκ και να πάρεις τον βαθμό summa cum laude. Έχω πει δημόσια, και δεν ντρέπομαι να το πω ξανά, ότι πήγα στη Γερμανία για να μάθω αρχαία ελληνικά, κ. Υφυπουργέ, παρ’ όλο που τέλειωσα εδώ, στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, τη Φιλοσοφική Σχολή. Στα Πανεπιστήμια της Κολονίας και της Χαϊδελβέργης συνειδητοποίησα τι σημαίνει σεβασμός στην παράδοση, τι σημαίνει επιστήμη και έρευνα. Αυτά, λοιπόν, τα κοινά βιώματα εξηγούν εν πολλοίς την εξοικείωση που έχω με το φιλολογικό του έργο.
«Υπάρχει εκπληκτική υποδομή»
Παρατηρήστε πόσο απλό είναι το βιογραφικό του συγγραφέα στο βιβλίο του: «Ο Νέστωρ Κουράκης είναι Καθηγητής Πανεπιστημίου και βασικό του έργο αποτελεί το βιβλίο «Κλασικά Ιδεώδη για μια σύγχρονη Παιδεία», με πρόλογο του Ακαδημαϊκού Κωνσταντίνου Δεσποτόπουλου (εκδ. Ροές, 2009). Είναι μέλος της Ευρωπαϊκής Ακαδημίας Επιστημών και Τεχνών και έχει τιμηθεί με βραβείο από την Ακαδημία Αθηνών». Δεν έχω δει πιο σύντομο, πιο λιτό, αλλά και πιο ουσιαστικό βιογραφικό. Υποθέτω ότι πέρασε από το μυαλό πολλών η σκέψη, το είπε ήδη η κ. Τσίπα, πώς ένας διαπρεπής εγκληματολόγος, κορυφαίος νομικός, ασχολείται με τα κλασικά γράμματα. Γνωρίζετε, βέβαια, ότι εδώ στην Ελλάδα ιδίως υπάρχει η αντίληψη, με τη μωρία της εξειδίκευσης που έχουν πολλοί, ότι αρκεί να είσαι καλός σε ένα μόνο πράγμα. Αρκετοί δεν θέλουν να καταλάβουν ότι ορισμένοι επιστήμονες μπορεί να είναι εξίσου καλοί σε δύο ή περισσότερα διαφορετικά γνωστικά αντικείμενα. Οι κλασικοί φιλόλογοι που είναι ή χρημάτισαν καθηγητές σε ελληνικά Πανεπιστήμια, περίμενα να είχαν αγκαλιάσει με ενδιαφέρον τη μνημειώδη μονογραφία του για τα Κλασικά Ιδεώδη. Κάποιοι θα ήθελαν να είχαν γράψει οι ίδιοι ένα ανάλογο βιβλίο. Και όμως σχεδόν το αποσιώπησαν. Ίσως γι’ αυτόν τον λόγο, υποθέτω, τονίζει στο σύντομο βιογραφικό του στο αυτί του βιβλίου ότι βασικό του έργο αποτελεί το βιβλίο «Κλασικά Ιδεώδη για μια σύγχρονη παιδεία», για να υποδηλώσει ότι «Το αίνιγμα της αρχαίας Ελλάδας» αποτελεί συνέχεια του προβληματισμού του για τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό. Πολλοί δεν ξέρουν βέβαια ότι έχει γράψει -αξίζει να δείτε στο διαδίκτυο, στον εντυπωσιακό ιστότοπό του, το βιογραφικό του- εξειδικευμένες μελέτες για τον Πλάτωνα, τον Αριστοτέλη και τον Λυσία (αναφέρω έτσι αυθόρμητα τρεις αρχαίους συγγραφείς με τους οποίους έχει ασχοληθεί) και έχει μεταφράσει –θα είδατε σ’ αυτό εδώ το βιβλίο τα αποσπάσματα από εξαιρετικές δικές του μεταφράσεις– ο ίδιος μεταφράζει τα αρχαία κείμενα κατ’ ευθείαν από το πρωτότυπο. Έχει, επίσης, ασχοληθεί με τη βυζαντινή γραμματεία. Αναφέρω ενδεικτικά το σχετικά πρόσφατο (2012) μεγάλο βιβλίο του «Διαχρονικές αρχές βυζαντινής στρατηγικής και τακτικής». Υπάρχει, επομένως, σταθερό σε βάθος χρόνου φιλολογικό υπόβαθρο.
«Ασυνήθιστη ευρυμάθεια»
Πριν αναφερθώ στο βιβλίο θα ήθελα να πω ότι με εντυπωσιάζει πραγματικά η ευρυμάθεια του κ. Καθηγητή. Το εύρος των γνώσεων του είναι ασυνήθιστο. Φανταστείτε ότι έχει ασχοληθεί με τη «Φόνισσα» του Παπαδιαμάντη («Η ‘Φόνισσα’ του Παπαδιαμάντη μεταξύ της θείας και ανθρώπινης δικαιοσύνης. Μια εγκληματολογική προσέγγιση», συμβολή στον Τιμητικό Τόμο Γενέθλιον του ακαδημαϊκού Αποστόλου Γεωργιάδη, μελέτη που είναι δωρεάν προσβάσιμη στο διαδίκτυο). Εχω διαβάσει αρκετές φορές αυτή την εργασία. Προχωρά με ιδιοφυή τρόπο σε ερμηνείες που δεν τις φαντάστηκαν ποτέ ούτε οι νεοελληνιστές, ούτε οι κριτικοί και οι θεωρητικοί της λογοτεχνίας. Ο κ. Κουράκης αποτελεί ζωντανό παράδειγμα του τι μπορεί να επιτύχει όποιος αξιοποιεί τη διαθεματική προσέγγιση. Σήμερα, αν θέλει κανείς να πει κάτι πολύ σημαντικό στην επιστήμη, θα το ανακαλύψει στα όρια των επιστημών. Αφήνοντας κατά διαστήματα τις εξειδικευμένες μελέτες στην Ποινική δικονομία, στην Ανακριτική, όπου έχει ανοίξει δρόμους, και στα παρεμφερή γνωστικά αντικείμενα, ασχολήθηκε με τι παρακαλώ; –με τον Λασκαράτο («Ο Ανδρέας Λασκαράτος ως πολιτικός και η συμμετοχή του στις εκλογές για την 9η Ιόνιο Βουλή»), με τον Κάλβο («Το πρόβλημα της αυτοκτονίας και η προσέγγισή του από τον Ανδρέα Κάλβο»), με τον Βικέλα («Εισαγωγικό σημείωμα και παρουσίαση (στα γαλλικά) αποσπασμάτων της μελέτης του Δημητρίου Βικέλα ‘Le Philhellénisme en France’»), ακόμη και με τον πρωτοπρεσβύτερο Γεώργιο Πυρουνάκη, τον επιφανή ασυμβίβαστο Σφακιανό. Έχει γράψει ένα συγκλονιστικό κείμενο για τους Δροσουλίτες και το Φραγκοκάστελλο, με εκτενή αναφορά στον ήρωα των επαναστατικών αγώνων της Κρήτης Χατζημιχάλη Νταλιάνη, που πολλοί ίσως δεν έτυχε να ακούσουν ούτε το όνομά του. Μου έκανε ιδιαίτερη εντύπωση, τη διάβασα ξανά λίγο πριν έλθω εδώ, μια σπουδαία μελέτη του για την αρχαία Ελίκη, τη βυθισμένη πόλη στον Κορινθιακό, το 373 π.Χ. ύστερα από ένα τρομακτικό σεισμό. Ο συγγραφέας παραθέτει πολύτιμα στοιχεία με εντελώς σύγχρονη επιστημονική ορολογία. Αποδελτίωσα, για να τις προσθέσω στο Χρηστικό Λεξικό Νεοελληνικής Γλώσσας της Ακαδημίας Αθηνών, δεκαπέντε νέες λέξεις που υπάρχουν σ’ αυτή τη μελέτη. Ο κ. Κουράκης διαθέτει γλωσσοπλαστική ικανότητα και μεγάλη γλωσσική ευαισθησία, πράγμα πολύ σημαντικό.
«Η Νομική είναι η κορωνίς των επιστημών»
Σας εκμυστηρεύομαι ότι αν άρχιζα τώρα τις σπουδές μου, θα πήγαινα στη Νομική και μετά, ενδεχομένως, στη Φιλοσοφική. Η Νομική είναι η κορωνίδα των επιστημών. Σκεφθήκατε ποτέ ότι από τους δώδεκα κορυφαίους εκπροσώπους της νεοελληνικής λογοτεχνίας (Κάλβος, Σολωμός, Παπαδιαμάντης, Παλαμάς, Καβάφης, Καζαντζάκης, Βάρναλης, Σικελιανός, Σεφέρης, Ρίτσος, Ελύτης, Βρεττάκος) οι έντεκα φοίτησαν στη Νομική ή είναι πτυχιούχοι της Νομικής και όχι της Φιλολογίας; Μόνο ο Βάρναλης σπούδασε φιλολογία. Ο Καζαντζάκης είναι πτυχιούχος της Νομικής. Μερικοί δεν τέλειωσαν καν τη Σχολή και δεν είναι αρνητικό να μην τελειώσει κανείς τη Νομική, όπως, λ.χ., ο Ελύτης. Θέλω, λοιπόν, να πω ότι ο νομικός μπαίνει συνήθως στα βαθιά νερά της γλώσσας, διότι πρέπει να οριοθετήσει επακριβώς τις σημασίες των λέξεων. Επιχειρηματολογεί με βάση τις σημασίες και τις λεπτές σημασιολογικές αποχρώσεις των λέξεων.
«Οι Ελληνες ανακάλυψαν κάτι που δεν υπήρχε πριν από αυτούς»
Δεν είναι καθόλου τυχαίο ότι ο συγγραφέας επέλεξε ως τίτλο του βιβλίου «Το Αίνιγμα της Αρχαίας Ελλάδας». Αυτή είναι η λέξη κλειδί, από το αρχαίο αινίσσομαι. Σήμερα σώζεται μόνο το υπαινίσσομαι. Πραγματικά, ενώ έχουν γραφτεί χιλιάδες μελέτες για την αρχαία ελληνική και ιδιαίτερα την κλασική φιλολογία, αλλά και για τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό, το «αίνιγμα» παραμένει. Είναι θαύμα αυτό που έγινε στην αρχαία Ελλάδα. Διερωτάται εύλογα κανείς: «Πώς είναι δυνατόν οι αρχαίοι Έλληνες να δημιουργήσουν το πνεύμα που δεν υπήρχε πριν από αυτούς». Ο Brunno Snell σ’ ένα μνημειώδες βιβλίο του με τίτλο «Η ανακάλυψη του πνεύματος. Ελληνικές ρίζες της ευρωπαϊκής σκέψης» (έχει εκδοθεί από το Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης σε μετάφραση του Δανιήλ Ι. Ιακώβ) και ειδικότερα στον Πρόλογο αυτού το βιβλίου γράφει: «Δεν βρίσκω ρήμα, δεν βρίσκω λέξη να περιγράψω τι έκαναν, τι πρόσφεραν στον ανθρώπινο πολιτισμό οι αρχαίοι Έλληνες. Ανακάλυψαν το πνεύμα. Εν τάξει. Και ο Κολόμβος ανακάλυψε την Αμερική. Αλλά η Αμερική προϋπήρχε του Κολόμβου. Οι Έλληνες ανακάλυψαν κάτι που δεν υπήρχε πριν απ’ αυτούς». Και σ’ αυτό εδώ το βιβλίο και, έμμεσα, με πολύ σύγχρονο τρόπο ο κ. Κουράκης δείχνει πώς οι αρχαίοι Ελληνες, με τι προσεκτικά βήματα, έφτασαν από τον Μύθο στον Λόγο, επομένως στη Θεωρία -που σε όλες σχεδόν τις γλώσσες του κόσμου έτσι λέγεται (theory, théorie, Theorie, teoria κ.ο.κ.) και αποτελεί τη βάση των επιστημών-, πώς ανακάλυψαν την Επιστήμη, ανέδειξαν τον Πολιτισμό και παρουσίασαν αξιοθαύμαστη για την εποχή τους τεχνολογική Πρόοδο.
«Συμπύκνωση της σοφίας»
Θα έλεγα ότι αυτό εδώ το βιβλίο είναι συμπύκνωση της σοφίας που ήδη έχει παρουσιαστεί σε 62 θεματικές ενότητες στο βιβλίο «Τα Κλασικά Ιδεώδη», το οποίο χαρακτήρισε ο Κωνσταντίνος Δεσποτόπουλος «έργο ηθικής ευαισθησίας και φιλολογικής εμβρίθειας». Με διαφορετική διατύπωση και εντυπωσιακή πυκνότητα λόγου επανέρχεται στις αιώνιες αξίες της αρχαίας Ελλάδας. Οι τέσσερις μεγάλες θεματικές ενότητες είναι: Πρώτον, Σύγχρονη αξία και κύρια χαρακτηριστικά του Κλασικού Πολιτισμού. Δεύτερον, τα κλασικά ιδεώδη. Και αναφέρεται σε επί μέρους κεφάλαια στην Πολιτική, η οποία συνδέεται με την Ευνομία, την Ηθική που έχει άμεση σχέση με την Αρετή, την Επιστήμη που παραπέμπει στην Αλήθεια, και την Τέχνη η οποία αποθεώνει το Κάλλος. Σε αυτούς τους πυλώνες, οι οποίοι αποτελούν το αποκορύφωμα της Παιδείας, στηρίζεται όλο το μεγαλείο του αρχαιοελληνικού Πολιτισμού.
«Πως από τον πολίτη πηγαίνουμε στον πολιτισμό και την πολιτική»
Κάνω εδώ μια παρέκβαση για να υπενθυμίσω ότι στα βυζαντινά χρόνια «πολιτικές» έλεγαν τις πόρνες, όπως εκείνες, ετσι και οι πολιτικοί εκμαυλίζουν συνειδήσεις, αλλά αυτό δεν αρέσει σε ορισμένους να το ακούνε. «Πολιτικός», με τη σημασία «ό,τι προσιδιάζει στον πολίτη», οφείλει να είναι κάθε άνθρωπος. Σ’ αυτό εδώ το βιβλίο ο κ. Κουράκης δείχνει ποιοι βηματισμοί θα μας οδηγήσουν στον ενσυνείδητο πολίτη. Αξίζει να τονιστεί ότι ο πολιτισμός είναι ομόρριζος με την πόλη. Και τι θα πει «πόλη»; Αρχικά σήμαινε «ψηλός, οχυρωμένος τόπος όπου καταφεύγει κάποιος για να βρει ασφάλεια, καταφύγιο». Πτολίεθρον είναι αρχικά η οχυρωμένη πόλη, στην ουσία το φρούριο. Κάθε πόλη είχε το φρούριό της στο άκρο της πόλης, εξού και ακρόπολις. Άρα δεν μπορείς να είσαι πολίτης αν δεν νιώθεις σιγουριά, ασφάλεια. Μόνο τότε δημιουργείς πολιτισμό. Πώς λοιπόν από την έννοια του πολίτη οδηγούμαστε στον πολιτισμό και την πολιτική, είναι ένα θέμα το οποίο πραγματεύεται εδώ υπαινικτικά, αλλά πολύ ωραία ο κ. Κουράκης. Σας λέω ειλικρινά ότι συχνά έμενα άναυδος καθώς μελετούσα το καλαίσθητο αυτό πόνημα. Έχω διαβάσει εκατοντάδες βιβλία κλασικών φιλολόγων, ελληνικά και ξένα. Διαπιστώνω ότι έχω μπροστά μου έναν εξαιρετικό κλασικό φιλόλογο ο οποίος ξέρει να εκλαϊκεύει την επιστήμη, να απευθύνεται με αποτελεσματικότητα σε ένα ευρύτερο μορφωμένο κοινό, έργο απελπιστικά δύσκολο. Πρόκειται για επίπονη και επώδυνη διαδικασία, που δεν την αντέχουν πολλοί επιστήμονες. Προτιμούν τη μοναξιά του ερευνητικού τους γραφείου και κρατάνε αυτάρεσκα και φιλάρεσκα τις γνώσεις τους για τον εαυτό τους.
Ο κ. Κουράκης δεν κάνει αυτό το πράγμα και είναι πραγματικά άξιος προς μίμηση. Τεκμηριώνει επακριβώς τι σημαίνουν οι όροι πολιτισμός και παιδεία. Αξίζει να διαβάσετε ένα υπέροχο απόσπασμα (σελ. 26) από τα «Ηθικά Νικομάχεια» με τίτλο «Πώς φανταζόταν ο Αριστοτέλης ότι συμπεριφέρεται ο τέλειος άνθρωπος». Ποιος είναι ο τέλειος άνθρωπος; Το λέει ο Αριστοτέλης, το τεκμηριώνει ο κ. Κουράκης: Ο μεγαλόψυχος.
«Με αυτό εδώ το βιβλίο πολλοί θα βρούν τον μίτο της Αριάδνης»
Μας λείπει η μεγαλοψυχία εμάς των σύγχρονων ανθρώπων, η γενναιοδωρία και η ανθρωπιά. Χάσαμε την ανθρωπιά μας. Τώρα πολύ φοβάμαι ότι ορισμένοι χύνουν κροκοδείλια δάκρυα με την έννοια ότι τα κλασικά γράμματα είναι ίσως χαμένη υπόθεση. Ο κ. Ζουράρις έχει αγωνιστεί για την προβολή τους, έχει μελετήσει τα πολιτικά συστήματα της αρχαιότητας και τον Θουκυδίδη ιδιοφυώς. Το 1993 συνυπάρξαμε ως εισηγητές σε ένα πολυεπιστημονικό συνέδριο για τη γλώσσα στο Πανεπιστήμιο Πατρών. Αναλύσαμε αυτά τα θέματα, αλλά ποιος μας ακούει; Οι κλασικοί φιλόλογοι δεν μας έμαθαν ακριβώς αυτό που κάνει ο κ. Κουράκης, αυτό που έκανε ο Bruno Snell ή ο Δάσκαλός μου στη Χαϊδελβέργη Albrecht Dihle, να μας δείξουν δηλ. σε τι συνίσταται το μεγαλείο, η ομορφιά του αρχαιοελληνικού πολιτισμού. Μείναμε στο ρηχό επίπεδο της μορφολογικής ανάλυσης. Έχει νόημα να ζητάμε από τους μαθητές Γυμνασίου, όπως παλιά, να αποστηθίζουν εκφράσεις, όπως «εβούλετο τω παιδε αμφοτέρω παρείναι», ή να επιμένουμε στη δοτική ηθική, τη στιγμή που όχι λίγοι μαθητές, οι οποίοι δεν έχουν μητρική γλώσσα την Ελληνική, δεν μπορούν να εκφραστούν αποτελεσματικά στην κοινή νεοελληνική γλώσσα; Άρα λοιπόν, χρειάζεται επανασχεδιασμός, κύριε Υφυπουργέ, της εκπαιδευτικής μας πολιτικής και να δείξουμε στην πράξη, με μικρά, αλλά σταθερά βήματα, πώς θα επανακτήσουμε αυτή την αίγλη, με ποιο τρόπο θα κατανοήσουμε την προσφορά των αρχαίων Ελλήνων στην παιδεία, την επιστήμη, την τέχνη, το θέατρο και τη μουσική. Γιατί, ξέρετε, εμείς σηκώνουμε στους ώμους μας το βαρύ, βαρύτατο θα έλεγα, φορτίο της προγονικής κληρονομιάς και δεν είμαστε σε θέση να το διαχειριστούμε. Πολύ φοβάμαι ότι αρκετοί σχεδόν μισούν την αρχαιότητα, διότι δεν μπορούν να την καταλάβουν. Με αυτό εδώ το βιβλίο, είμαι βέβαιος ότι πολλοί θα βρουν τον μίτο της Αριάδνης, θα ζήσουν την λαβυρινθώδη περιπέτεια και τις υπόγειες διαδρομές της γλώσσας και θα βγουν τελικά στο ξέφωτο και θα καταλάβουν τι ακριβώς πρόσφεραν στην ιστορία του παγκόσμιου πολιτισμού οι αρχαίοι Έλληνες και γιατί είναι ανεπανάληπτοι.
«Ακόμη και ένα απλό ξεφύλλισμα αρκεί για να καταλάβει κανείς ότι αυτό εδώ το βιβλίο είναι υπέροχο»
Το κάλλος, η ομορφιά βρίσκεται στην απλότητα. Την κλασική αυτή αλήθεια επιβεβαιώνει το παρόν καλαίσθητο βιβλίο με το πλούσιο έγχρωμο φωτογραφικό υλικό το οποίο έχει επιλεγεί με μεγάλη προσοχή. Οι Εκδόσεις Φερενίκη μπορούν να σεμνύνονται γι’ αυτή την έκδοση. Ακόμη και αν ξεφυλλίσει κανείς αυτό το βιβλίο θα συνειδητοποιήσει ότι είναι υπέροχο. Στις σελίδες 23-25 αναπτύσσεται με εντυπωσιακά ωραίο τρόπο το θέμα «Γιατί οι ναοί στην Ελλάδα έφθασαν σχεδόν στην τελειότητα». Με άλλα λόγια επιβεβαιώνεται πλήρως το αρχιτεκτονικό θαύμα του Παρθενώνα με τις εκλεπτύνσεις, τις κλίσεις των κιόνων και τις καμπυλώσεις. Στο ελάχιστα γνωστό στους μη ειδικoύς τρίγλωσσο έργο «Ο Παρθενών. Αρχιτεκτονική και συντήρηση» (επιμέλεια Μ. Κορρές – Γ.Α. Πανέτσος – T. Seki), Αθήνα 1996, διατυπώνεται η άποψη (σελ. 42) ότι οι εκλεπτύνσεις, οι σκόπιμες καμπυλώσεις και αποκλίσεις των υπτίων και ορθίων γραμμών ενός κτιρίου, κυρίως των αρχαιοελληνικών δωρικών ναών, «αποτελούν ένα εξαιρετικής καλλιτεχνικής ευαισθησίας δημιούργημα, μόνος σκοπός του οποίου είναι να προσδίδει στα αρχικώς άψυχα, τυποποιημένα γεωμετρικά σχήματα έναν παλμό ζωής, ανάλογο προς τον γνωστό σε όλους μυϊκό τόνο του σώματος ανθρώπων και ζώων». Με τη θεωρία του απολύτου μηδενός διαπιστώνεται ότι οι κίονες του Παρθενώνα έχουν μια αξιοθαύμαστη πλαστικότητα η οποία μεταβάλλεται ανάλογα με θερμοκρασία του περιβάλλοντος. Αυτή η τελειότητα, η απόλυτη αρμονία, όπως απεικονίζεται και στη γλυπτική με ιδανικές αναλογίες, προκαλεί ανείπωτο δέος.
Με εντυπωσιακή τεκμηρίωση και λόγο «κρουστό», συμπυκνωμένο, ο συγγραφέας απαντά σε μια σειρά από κρίσιμα, πάντα επίκαιρα ερωτήματα τα οποία συνδέονται άμεσα με τον αρχαιοελληνικό πολιτισμό, όπως: Γιατί η εξουσία πρέπει να εκπορεύεται από το λαό; Τι αξία είχαν η ρητορική και το δίκαιο; Τι προτεραιότητες υπήρχαν στην ανατροφή των παιδιών και την εκπαίδευση; Πώς μπορεί η ιατρική να βοηθήσει στη θεραπεία των αρρώστων; Η απάντηση στο καταληκτικό ερώτημα του βιβλίου Πώς συμφιλιώνονται τελικά το απολλώνιο και το διονυσιακό πνεύμα; διαφωτίζει τους δύο αυτούς επιφανειακά αντιφατικούς τρόπους ζωής στην αρχαία Ελλάδα. Ο συγγραφέας επεξηγεί την παρατιθέμενη πολύ γνωστή αγγειογραφία τονίζοντας ότι το απολλώνιο και το διονυσιακό πνεύμα (σελ. 49) «αποτελούν δύο όψεις του ίδιου νομίσματος, καθώς η λογική θεωρείται ότι ολοκληρώνει το συναίσθημα και το συναίσθημα ότι αρτιώνει τη λογική».
«Τα ρεύματα της παγκοσμιοποίησης»
Αυτογνωσία αποκτά ένας λαός όταν στρέφεται προς τις ρίζες του, όταν σέβεται τις καταβολές του και όταν βρίσκει τρόπους να αφυπνίζει την ιστορική του μνήμη. Η πανίσχυρη μεταφορά ότι υπάρχει κίνδυνος αποκοπής από τις ρίζες μας πρέπει να μας προβληματίσει γιατί οι άνθρωποι, στη σημερινή ιδίως εποχή, αλλοτριώνονται εύκολα. Όταν γνωρίζεις, σέβεσαι και τιμάς την ιστορία και τις παραδόσεις σου και διδάσκεσαι από τα λάθη του παρελθόντος, τότε μπορείς να επιτύχεις την ατομική και κατ’ επέκταση στη συλλογική αυτογνωσία και να αναγνωρίσεις τη σημασία της γλώσσας για τη διαμόρφωση της ταυτότητας και την καλλιέργεια του πολιτισμού. Με αυτές τις προϋποθέσεις δεν είναι εύκολο να σε παρασύρουν τα επικίνδυνα ρεύματα στον αχανή και μονίμως φουρτουνιασμένο ωκεανό της παγκοσμιοποίησης, να σε αποπροσανατολίσουν και να σε οδηγήσουν στην αλλοτρίωση ή αποξένωση, μια έννοια που έχει απασχολήσει τον καθηγητή Κουράκη στο μνημειώδες έργο του Δίκαιο Παραβατικών Ανηλίκων (2012:263).
«Ένα χαρακτηριστικό ανέκδοτο από την αρχαιότητα»
Ο συγγραφέας παραθέτει δυο δείγματα από το χιούμορ των αρχαίων Ελλήνων (σελ. 20). Θα περίμενα εκτενέστερη αναφορά στην ιδιωτική ζωή των μακρινών απογόνων μας και παράθεση ορισμένων στοιχείων που δείχνουν ότι σε πολλά πράγματα παραμένουμε οι ίδιοι. Οι Αρχαίοι δεν ήταν μόνο αυτό που μας έλεγαν στα σχολεία. Παρουσιάζονταν όλα σε εξιδανικευμένη μορφή. Μη νομίζετε ότι οι απλοί άνθρωποι μιλούσαν ή έγραφαν όπως ο Θουκυδίδης, ο Πλάτων ή ο Αριστοτέλης. Οι καθημερινοί άνθρωποι έγραφαν σε όστρακα, αργότερα σε παπύρους, και έβγαζαν στην επιφάνεια τα βάσανα και τους καημούς τους, την τρυφερότητα και τη σκληρότητά τους. Να σας πω κάτι που από ευπρέπεια απέφυγε να αναφέρει εδώ ο κ. Καθηγητής: Οι αρχαίοι Έλληνες έβριζαν σε ορισμένες περιπτώσεις χυδαιότατα. Ως προς αυτό είναι αλήθεια ότι τους μοιάσαμε. Βρισιές και απευχές υπάρχουν άφθονες και όχι μόνο στον Αριστοφάνη. Η προστακτική ἔρρε σήμαινε ήδη στον Όμηρο «Άντε χάσου, άι στον κόρακα». Η λέξη Αιγύπτιος είχε αποκτήσει υβριστική σημασία στην αρχαιότητα. Το νεοελληνικό γύφτος, με απαξιωτική σημασία, όπως και το γυφταριό, προέρχονται από το Αιγύπτιος. Οι αρχαίοι Έλληνες νόμιζαν ότι οι γύφτοι λέγονταν έτσι επειδή είχαν έρθει από την Αίγυπτο, ενώ η καταγωγή τους είναι από την Ινδία. Έτσι διαιωνίζεται αυτή η παρανόηση.
Συλλογές ανεκδότων σώζονται ήδη από την ύστερη αρχαιότητα. Γνωστότερη είναι Ο Φιλόγελως με ανθολόγους τον Ιεροκλή και τον Φιλάγριο τον γραμματικό. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα που κυκλοφορεί και στο διαδίκτυο και αποδίδεται στον φιλόσοφο Αρίστιππο τον Κυρηναίο (5ος -4ος αι. π.Χ.): Ενας απλός άνθρωπος πήγε σ’ έναν φροντιστή (υπήρχαν φροντιστήρια ήδη στην αρχαιότητα. Η λέξη σήμαινε «τόπος συλλογισμού η στοχασμού και αργότερα «τόπος μελέτης») και του λέει «πόσα θέλεις για να κάνεις ιδιαίτερα μαθήματα στο μοναχογιό μου;». Του απαντά: «500 δραχμές». «Μα είναι πολλά. Με αυτά τα χρήματα μπορώ να αγοράσω ένα βόδι», του ανταπαντά. Ο φιλόσοφος με την απάντησή του τον αφήνει άναυδο: «Εντάξει, λοιπόν, αγόρασε τότε ένα βόδι. Έχεις άλλο ένα, να τα κάνεις δύο». Εντυπωσιάζει η λεπτή αίσθηση του χιούμορ και η σατιρική διάθεση των αρχαίων Ελλήνων.
«Άψογη οριοθέτηση εννοιών»
Μια από τις σημαντικότερες αρετές αυτού του βιβλίου είναι ότι δύσκολες από τη φύση τους έννοιες παρουσιάζονται με κατανοητό τρόπο. Αναφερόμενος ο συγγραφέας στα ιδεώδη της ελευθερίας ορίζει την έννοια αυτή (σελ. 10) ως ακολούθως: «Ελευθερία είναι να μην υποτάσσεται ο άνθρωπος σε ξένες γνώμες και αυθεντίες, αλλά μόνο στην ισχύ του Νόμου, πράγμα που διασφαλίζει στη ζωή την κοινωνική ειρήνη και επομένως προοπτικές για σταθερότητα και οικονομική ανάπτυξη». Οι λεξικογράφοι δεν μπορούν βέβαια να αναφερθούν σε όλες τις πτυχές της έννοιας της ελεθερίας, το ίδιο ισχύει για κάθε αφηρημένη έννοια, στη συγκεκριμένη όμως περίπτωση η νομική διάσταση του θέματος διευρύνει τον σημασιολογικό ορίζοντα.
«Καταφύγιο στον ανθρωπισμό»
Ο κ. Κουράκης, τώρα κάνω μια μορφή ψυχανάλυσης, ειδικός στο Ποινικό Δίκαιο, την Εγκληματολογία και την Ανακριτική, έρχεται καθημερινά σε επικοινωνία με εγκληματίες, μαστροπούς και ναρκομανείς, με το δράμα του λεγόμενου «υπόκοσμου», με ανθρώπους που έχουν διαπράξει σοβαρά ποινικά αδικήματα. Ανακάλυψε τις ιδιαιτερότητες του οικονομικού εγκλήματος, έννοια που δεν υπήρχε ως τώρα στα νεοελληνικά λεξικά. Όταν ακούσει κανείς τη λέξη έγκλημα το μυαλό του πηγαίνει συνήθως στο αίμα, το όπλο, το μαχαίρι, σε φονικά όργανα. Το οικονομικό έγκλημα είναι το χειρότερο έγκλημα. Ο κ. Κουράκης έχει ασχοληθεί ειδικά με αυτό. Αντιμετωπίζοντας καθημερινά εγκληματικές φύσεις και την ανθρώπινη δυστυχία στην υπέρτατη μορφή της, τη βάρβαρη πλευρά της ζωής και την απανθρωπιά του κόσμου, βρίσκει καταφύγιο στα κλασικά κείμενα, στην ανθρωπιστική παιδεία η οποία διαπερνά όλο του το έργο. Η συμβολή του στη νομική επιστήμη δεν θα ήταν ίσως τόσο μεγάλη και πρωτότυπη αν δεν διαμόρφωνε ένα ευρύτερο διεπιστημονικό και διαθεματικό πλαίσιο ερμηνείας της ανθρώπινης συμπεριφοράς στις ποικίλες εκφάνσεις της. Συγχαρητήρια, κ. Καθηγητά, για το ωραίο σας βιβλίο. Να είστε γερός, δυνατός, να μας δώσετε πολλά ακόμα!
«Πάθος για τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό»
Νέστωρ Κουράκης. Να πω πόσο συγκινημένος αισθάνομαι σήμερα. Νομίζω πάντως ότι οι ομιλητές εάν όχι υπερβάλλουν, πάντως λένε τα πράγματα με μια ιδιαίτερη αγάπη στο πρόσωπό μου και αυτό μεγεθύνει κάπως τον τρόπο με τον οποίο τα επαινετικά τους λόγια ακούγονται…
Πράγματι, για να απαντήσω στον κ. Χαραλαμπάκη, το ενδιαφέρον μου ή, μάλλον, το πάθος μου για τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό οφείλεται και σε αυτό που είπατε, κ. Χαραλαμπάκη, δηλ. είναι μια ψυχική διέξοδος, μιας και η εγκληματολογία μάς φέρνει πάντα μπροστά σε μια επώδυνη κατάσταση, το έγκλημα, που είναι μια διάρρηξη του ανθρώπου με κανόνες και ηθική, αλλά κυρίως με τον νόμο, με αποτέλεσμα να προσπαθούμε από αντίδραση να βρούμε και τη φωτεινή πλευρά του ανθρώπου, μέσα από τα πολιτιστικά του στοιχεία και επιτεύγματα. Ωστόσο, το κλειδί για να ασχοληθώ με την αρχαιότητα ήταν και η ίδια η εγκληματολογία η οποία, όπως αντιλαμβάνεσθε, είναι μια επιστήμη διεπιστημονική: ασχολείται με την κοινωνιολογία, με την ψυχολογία, με τη φιλοσοφία, ακόμη και με τη βιολογία (π.χ. με το DNA, για την εξιχνίαση εγκλημάτων). Επομένως η εγκληματολογία ανοίγει πραγματικά όλους τους ορίζοντες και από την άποψη αυτή αναζητεί τις πηγές της και στην αρχαία ελληνική σκέψη, αφού οι αρχαίοι Ελληνες καταπιάστηκαν ήδη από τότε να ερευνήσουν και να δώσουν απαντήσεις σε όλα τα ζητήματα που μπορούσαν να τους απασχολήσουν . Επιπλέον, η εγκληματολογία στηρίχθηκε, ήδη από τη θεμελίωσή της στην Ελλάδα, στα συγγράμματα ενός κορυφαίου επιστήμονα, του Κωνσταντίνου Γαρδίκα, ο οποίος είχε αποκτήσει από τον φιλόλογο πατέρα του μια ιδιαίτερη έφεση για την αρχαία γραμματεία και εμπλούτιζε πάντοτε τα συγγράμματά του με τεκμηρίωση από την αρχαία ελληνική σκέψη.
Οφειλόμενες ευχαριστίες
Ευχαριστώ από καρδιάς τους ομιλητές. Ξεκινώντας από την κ. Τσίπα, η οποία διάβασε το βιβλίο και μας το προσέφερε ακριβώς κάτω από το πρίσμα του πώς ένας νέος άνθρωπος με μια φρέσκια, νεανική ματιά, θα μπορούσε να το προσεγγίσει.
Ο κ. Ζουράρις από την πλευρά του θεωρώ ότι είναι μία μορφή των γραμμάτων και αυτό το πιστεύω πραγματικά. Είναι ένας άνθρωπος με ανεξάρτητη σκέψη, πέρα από Δεξιά και Αριστερά. Δηλ. θεωρώ ότι προπορεύεται του γάλλου Προέδρου Μακρόν κατά 30-40 χρόνια, έχοντας σπάσει από τότε αυτόν τον ολέθριο διαχωρισμό αριστερών και δεξιών, που νομίζω ότι και γενικότερα μας έχει πάει πίσω –βλέπετε, αντίθετα, η Γερμανία που έχει καταφέρει από χρόνια να βρει μια χρυσή τομή συμφιλίωσης των πολιτικών της δυνάμεων, πόσο μπροστά έχει πάει -μακάρι να γινόταν αυτό και στη χώρα μας. Αλλά πέρα από αυτό, ο κ. Ζουράρις είναι γνωστός και για την έφεσή του προς τα αρχαία γράμματα. Θυμίζω ότι και στον παρθενικό του λόγο ως βουλευτή στη Βουλή των Ελλήνων τον Ιανουάριο του 2015 σκέφτηκε να αναφερθεί στον Επιτάφιο του Θουκυδίδη, αλλά να κλείσει ταυτόχρονα με τον Γιάννη Ρίτσο, πράγμα που δείχνει και την ευρύτητα του πνεύματός του.
Οσον αφορά τον κ. Χαραλαμπάκη, να θυμίσω ότι υπήρξε ο πρωτεργάτης ενός μνημειώδους έργου της Ακαδημίας Αθηνών, που λέγεται «Χρηστικό Λεξικό της Νεοελληνικής Γλώσσας», ενός έργου 1.800 σελίδων μεγάλου σχήματος, που εντυπωσιάζει για την πληρότητά του με 75.000 λήμματα. Για μένα, και μόνο αυτό το έργο δικαιώνει την Ακαδημία Αθηνών για την παρουσία της και την προσφορά της στα ελληνικά γράμματα.
Ως προς τον κ. Ζαμπούνη, η επιλογή μου να γίνει η έκδοση αυτού του βιβλίου στον εκδοτικό του οίκο «Φερενίκη» υπήρξε όντως επιτυχής, αλλά αυτό το ήξερα και από πριν, μιας και γνώριζα ότι ο κ. Ζαμπούνης δεν είναι απλώς ένας εκδότης ακόμη. Είναι ένας άνθρωπος που έχει γράψει γύρω στα 14 βιβλία, ένας άνθρωπος μαχόμενος στη δημοσιογραφία, ένας άνθρωπος ο οποίος δίνει δυναμικά το «παρών» του κάθε μέρα, αρθρογραφώντας και σχολιάζοντας την επικαιρότητα. Είναι νομίζω για μένα μια μεγάλη τύχη το ότι αγκάλιασε αυτό το βιβλίο ο κ. Ζαμπούνης και μπόρεσε έτσι να το εκδώσει μ’ ένα πολύ φροντισμένο τρόπο.
Να σημειώσω πως όταν το βιβλίο αυτό ήταν έτοιμο, το έδωσα και σε μία αρχαιολόγο, για να του ρίξει και εκείνη μια ματιά και να είμαι σίγουρος ότι τα όσα γράφω σε αυτό είναι τεκμηριωμένα και έχουν επιστημονική ακρίβεια. Το όνομά της είναι Ντόρα Κατσωνοπούλου. Την ευχαριστώ πάρα πολύ. Η κ. Κατσωνοπούλου είναι η πρωτεργάτις των ανασκαφών στην αρχαία Ελίκη και μου έδωσε το ερέθισμα να γράψω τη σχετική μελέτη μου. Είναι μια διακεκριμένη αρχαιολόγος που έχει σπουδάσεις στις Η.Π.Α. και που έχει εξαίρετες γνώσεις τόσο στην αρχαιολογία, όσο και στην ιστορία.
Όμως, οι μεγαλύτερες ευχαριστίες μου απευθύνονται σε σας, αξιότιμες Κυρίες και αξιότιμοι Κύριοι, που με το υψηλό σας μορφωτικό/ κοινωνικό επίπεδο και το ζωηρό σας ενδιαφέρον για το βιβλίο, όπως το δείχνετε εδώ με την τιμητική παρουσία σας, με κάνετε να πιστεύω ότι και το ίδιο το βιβλίο μπορεί να έχει απήχηση σε κάθε μορφωμένο άνθρωπο, όπως και σε σας.
Δυο λόγια τώρα και για το ίδιο το βιβλίο
«Μου χρωστάς περισσότερα από αυτά που ξόδεψες για μένα», είπε ο Ιάσονας στη Μήδεια, όταν αυτή με πόνο ψυχής ετοιμαζόταν να σκοτώσει τα παιδιά τους λόγω της μεγάλης αχαριστίας του να αναγνωρίσει τις θυσίες της γι’ αυτόν. Και τι ήταν αυτό που ισοστάθμιζε όλες τις θυσίες της Μήδειας για τον Ιάσονα; Απάντηση του Ιάσονα: Το πολιτικό πλαίσιο ελευθερίας και δικαιοσύνης μέσα στο οποίο η Μήδεια, μια γυναίκα με καταγωγή εκτός Ελλάδας, θα μπορούσε να ζήσει εφεξής στην Ελλάδα. Λέγει συγκεκριμένα ο Ιάσονας στη Μήδεια: Το κυριότερο που αντισταθμίζει και μάλιστα ξεπερνάει τα όσα έκανες εσύ για μένα είναι ότι «ήρθες να κατοικήσεις στην Ελλάδα και κατάλαβες τι είναι δικαιοσύνη –πώς είναι να ζεις με σεβασμό στους νόμους και όχι να φοβάσαι το δίκαιο του ισχυρού, όπως είχες μάθει στη βάρβαρη χώρα σου» (Ευριπίδη, Μήδεια, 534 επ. σε μτφρ. Γιώργου Χειμωνά). Θεώρησε δηλ. ο Ιάσων ότι τα αγαθά της ελευθερίας και της δικαιοσύνης στην Ελλάδα ήταν τόσο σημαντικά, ώστε να θέτουν στην άκρη όλα όσα «χρωστούσε» στη Μήδεια, που πάντοτε του είχε συμπαρασταθεί με πάθος, φθάνοντας στο σημείο να σκοτώσει και τον ίδιο της τον αδελφό. Βέβαια, η απάντηση αυτή του Ιάσονα έδειχνε ίσως κάποια αμηχανία να αντιπαραθέσει και αυτός κάποια άλλα, πιο «προσωπικά» επιχειρήματα απέναντι σε μια ολοφυρόμενη Μήδεια. Ωστόσο, στο βάθος του ο Ιάσονας θεωρώ ότι τα πίστευε αυτά που έλεγε και ήταν μάλιστα, όπως φαίνεται, υπερήφανος για τον τρόπο λειτουργίας του δημόσιου βίου στη χώρα του.
«Ναι στον σεβασμό του νόμου, όχι στο δίκαιο του ισχυρού»
Όμως, προσοχή: Ο Ιάσονας δεν αναφέρεται γενικά στις αξίες της Ελευθερίας και της Δικαιοσύνης. Αντίθετα είναι πολύ συγκεκριμένος. Θεωρεί δηλ. ως πεμπτουσία του ελεύθερου πολιτεύματος των Ελλήνων το ότι οι πολίτες σέβονται τους νόμους και ότι έτσι η δικαιοσύνη απονέμεται χωρίς επηρεασμό από το δίκαιο του ισχυρού, δίκαιο που όμως έβρισκε συχνά οπαδούς και στην αρχαία Ελλάδα, όπως π.χ. στη σκέψη των σοφιστών Θρασύμαχου (Πλάτ., Πολιτεία, Α’. 338 επ.) και Καλλικλή (Πλάτ., Γοργίας, 483 d επ.).
«Τα πέντε βασικά μηνύματα»
Τι σημαίνει όμως αυτός ο σεβασμός στον νόμο και τι διαχρονικές παρακαταθήκες θα μπορούσαν να συναχθούν για τους σύγχρονους Ελληνες; Πέντε, πιστεύω, είναι τα βασικά μηνύματα:
- Να σέβεται κανείς τους νόμους, άρα να προτάσσει το γενικότερο συμφέρον που κατοχυρώνει ο απροσωπόληπτος νόμος απέναντι στα επιμέρους ατομικά συμφέροντα, ακόμη και όταν ορισμένα συμφέροντα θα μπορούσαν λόγω ισχύος να διεκδικήσουν την πρωτοκαθεδρία. Να παραδέχεται, επομένως, ότι όλοι οι πολίτες είναι ίσοι ενώπιον του νόμου και ότι και ο λεγόμενος τελευταίος πολίτης έχει τα ίδια δικαιώματα με τους άλλους, άρα, σε τελευταία ανάλυση, ότι η εξουσία πρέπει να εκπορεύεται από τον λαό και να ασκείται στο όνομα του λαού. Βέβαια, θα μπορούσε κανείς να αντιτείνει εδώ ότι στην πράξη θεσπίζονται και νόμοι που ευνοούν τους ισχυρούς και που θυσιάζουν υπέρ αυτών το γενικότερο συμφέρον. Όμως στην αρχαία Ελλάδα ήταν γενικευμένη η αντίληψη –την εκπροσωπεί και ο Περικλής στον Επιτάφιό του (Θουκ., Β’ 37.3)-, ότι υπάρχουν και άγραφοι (θεϊκής προέλευσης) νόμοι, που είναι ισχυρότεροι από τους συμβατικούς νόμους, και που υποδεικνύουν σε όλους έναν χρηστό τρόπο ζωής με άξονα το συμφέρον του συνόλου των πολιτών.
- Να επικεντρώνει κανείς την προσοχή του στους κανόνες όχι μόνο στο επίπεδο της δημόσιας ζωής, υπό μορφή νόμων, αλλ’ επίσης σε οτιδήποτε έχει ρυθμιστική σχέση με τα γράμματα, τις επιστήμες και τις τέχνες. Όπως δηλ. ο Πολύκλειτος επινόησε τον «Κανόνα» του για τις ιδανικές αναλογίες συμμετρίας ενός σώματος, έτσι και ο Πυθαγόρας προσπάθησε μέσω μαθηματικών κανόνων και «σταθερών» να διακριβώσει τις κινήσεις των πλανητών. Στην πραγματικότητα, η έρευνα αυτή για κανόνες είχε ως στόχο αφενός να εντοπισθούν οι πρώτες αρχές και η ουσία των φυσικών φαινομένων, πίσω από την επιφανειακή τους μορφή, και αφετέρου να προσεγγισθεί η τέλεια μορφή των πραγμάτων, αυτή που δημιουργεί τελικά ένα πρότυπο για να φθάσει κανείς στην αριστοτελική εντελέχεια.
- Να επιδιώκει άρα κανείς την τελειότητα, έχοντας μάλιστα ως συμπαραστάτη τον Θεό. Η κωμωδία, η τραγωδία, οι αθλητικοί αγώνες, οι υπέροχοι ναοί και τα αγάλματα, όλα διέπονται από την αγωνία του ανθρώπου να φανεί αντάξιος του Θεού του και να τον έχει σύμμαχό του σε οτιδήποτε επιχειρεί, πολύ περισσότερο άλλωστε αφού ο άνθρωπος εκείνης της εποχής διεξάγει πολέμους και κινδυνεύει, άρα χρειάζεται την προστασία μια υπέρτερης δύναμης. Χαρακτηριστικό αυτής της στενής σχέσης Θεού και ανθρώπου είναι και το γεγονός ότι ακόμη και το σύνολο των πολιτιστικών εκφάνσεων, δηλ. οι τέχνες, τα γράμματα και οι επιστήμες, είχαν τεθεί υπό τη σκέπη θεοτήτων, δηλ. των εννέα Μουσών.
- Να επιδιώκει, ακόμη, κανείς τη διείσδυση στην ουσία των πραγμάτων, συνεπώς την αμφισβήτηση κάθε «αλήθειας» που του έχει παραδοθεί από τους προπάτορές του, αλλά και κάθε ιδεοληψίας, πρόληψης και φανατισμού που μπορεί να τον αποπροσανατολίζει από την έρευνά του για την ανεύρεση της δικής του αλήθειας. Επομένως, να αντιπαρατίθεται κανείς με αγωνιστικό πνεύμα αριστείας στις άλλες απόψεις, έχοντας ως όπλο του τον ορθό λόγο και τη Διαλεκτική. Όμως, και όταν καταλήγει κανείς σε κάποια αλήθεια που τον εκφράζει, να μη βάζει στο περιθώριο τις υπόλοιπες (αντίπαλες) απόψεις, αλλ’ αντίθετα να επιχειρεί την εξισορρόπηση όλων των απόψεων ή καταστάσεων και την αξιοποίηση όλων των πλεονεκτημάτων που απορρέουν από αυτές, μέσα σε ένα πλαίσιο συμμετρικής σύνθεσης, μέτρου και αριστοτελικής μεσότητας.
- Και, τέλος, να έχει κανείς ως επίκεντρο του ενδιαφέροντός του τον Ανθρωπο, να πιστεύει στην αξία του και στις δυνατότητές του. Να αποβλέπει, λοιπόν, ακόμη και στο ακατόρθωτο, αρκεί να το προσπαθεί με όλες του τις δυνάμεις. Πρόκειται εδώ για μια τάση του ανθρώπου που αποτυπώνεται έξοχα στις αρχαίες τραγωδίες: Να ξεπερνά κανείς τα όριά του, έστω και ηττώμενος, αλλά προσφέροντας ταυτόχρονα κάτι σπουδαίο στην ανθρωπότητα, όπως όταν ο Προμηθέας έδωσε στους ανθρώπους τη φωτιά, ή η Αντιγόνη θέλησε να τηρήσει τον άγραφο νόμο για την ταφή των νεκρών. Γενικότερα, αυτή η πίστη στον Ανθρωπο αποτελεί σε τελευταία ανάλυση την ουσία του Ανθρωπισμού και του ίδιου του Ελληνικού Θαύματος, που φώτισε ξανά τον κόσμο κατά την Αναγέννηση ως Humanismus. Τον θαυμασμό του για τον άνθρωπο και τα επιτεύγματά του διατρανώνει άλλωστε έξοχα και ο Σοφοκλής στην τραγωδία του «Αντιγόνη» (333-334), όπου ο χορός εμφανίζεται να εκδηλώνει τον θαυμασμό του για τον άνθρωπο: «Του κόσμου από τα θάματα δεν είναι τίποτ’ άλλο, που να’ναι σαν τον άνθρωπο περήφανο, μεγάλο».
«Μια πρώτη απάντηση στο αίνιγμα της Αρχαίας Ελλάδας»
Ισως αυτές οι πέντε παρακαταθήκες των αρχαίων Ελλήνων, που έχουν ως αφετηρία και συμπύκνωσή τους τις αξίες της ελευθερίας, της δικαιοσύνης και του ανθρώπου, να απαντούν κάπως και στο ερώτημα για το «Αίνιγμα» της Αρχαίας Ελλάδας, για το πώς δηλ. και γιατί οι Αρχαίοι Ελληνες κατάφεραν να δημιουργήσουν έναν τόσο κλασικό πολιτισμό, έστω μάλιστα και αν την ίδια ακριβώς περίοδο εμπλέκονταν σε ένα τόσο ολέθριο πόλεμο, όπως ο Πελοποννησιακός. Ενδέχεται δηλ. οι αρχαίοι Ελληνες, ακριβώς διότι είχαν την τάση να φανατίζονται, να αντιδικούν με οξύτητα και να υπερβαίνουν το μέτρο και τους νόμους, εξοκείλοντας ακόμη και στην ολιγαρχία ή την τυραννίδα, να ένιωσαν τελικά την έντονη ανάγκη να διαμορφώσουν ως «οδοδείκτη» έναν πολιτισμό με τα ακριβώς αντίθετα συστατικά ή, μάλλον, με τη θετική και μετριοπαθή διάσταση αυτών των συστατικών: Πίστη στον άνθρωπο και στις αξίες της ελευθερίας και της πατρίδας, αμφισβήτηση της παραδοσιακής αλήθειας, ανοιχτό πνεύμα για όλες τις πιθανές απόψεις και εκδοχές, αξιολόγηση των αντίθετων απόψεων και εξισορρόπησή τους σε μιαν αρμονική σύνθεση χωρίς φανατισμούς κα ιδεοληψίες, αγωνιστικότητα και επιδίωξη αριστείας για την επίτευξη της τελειότητας, σεβασμός στον νόμο και αναζήτηση των κανόνων που διέπουν τα φυσικά φαινόμενα.
«Μια ενδιαφέρουσα “συνταγή ιδεών”»…
Να, λοιπόν, μια ενδιαφέρουσα «συνταγή ιδεών» που θα μπορούσε και σήμερα να βοηθήσει τη χώρα μας στην πνευματική της ανάταση και στην έξοδο από την κρίση. Διότι η κρίση, πέρα από οικονομική, είναι πρωτίστως πνευματική και πολιτιστική. Γι’ αυτό και η αντιμετώπισή της προϋποθέτει πάνω απ’ όλα επιστροφή στην πνευματικότητα και στις ρίζες του πολιτισμού μας, χωρίς ανεδαφικές εξάρσεις «περί αρχαίων ημών προγόνων», αλλά με γνώμονα και κινητήρια δύναμη το αξιακό τους οπλοστάσιο.
